Αθηενίτικο λοκούμι του γάμου

Γνωστές είναι κατά τον 20ό αιώνα οι γυναικείες συνάξεις στις αυλές των σπιτιών, με σκοπό την προετοιμασία των φαγητών και των γλυκών ενός οικογενειακού, φιλικού, γειτονικού γάμου. Ένα από τα εδέσματα που παρασκεύαζαν αποτελούσε το λοκούμι του γάμου πασπαλισμένο με λευκή ζάχαρη.

Στα Έθιμα του παραδοσιακού κυπριακού γάμου, ένα στοιχείο που εγγράφηκε στον Εθνικό Κατάλογο Α.Π.Κ. το 2016, έχει συμπεριληφθεί το 2018 το Αθηενίτικο Λοκούμι του γάμου, ως στοιχείο παραδοσιακής διατροφής και εθιμικών πρακτικών. Το λοκούμι σήμερα συναντούμε σε δύο σχήματα, μακρουλό ή στρογγυλό. Προσφέρεται στους γάμους, όταν ο κόσμος χαιρετά και εύχεται στο νιόπαντρο ζευγάρι.

Η παραγωγή και η διάθεσή του στους γάμους συναντάται από τον 20όν αιώνα στην Αθηένου. Όταν οι κοπέλες μαζεύονταν στα σπίτια για την ετοιμασία του, κατά τις ώρες που διαρκούσε το ζύμωμα, το ψήσιμο στους φούρνους στις αυλές των σπιτιών και το ζαχάρωμα, οι γυναίκες κουβέντιαζαν, έκαναν αστεία και τραγουδούσαν.

Λοκούμια έφτιαχναν επίσης και σε άλλες εορταστικές περιόδους του χρόνου. Για παράδειγμα, γυναίκες έφτιαχναν λοκούμια και γλυσταρκές και έβαζαν στο καλάθι του ιερέα όταν «καλάντιζε», ράντιζε δηλαδή με αγιασμό τα σπίτια σε μεγάλες θρησκευτικές γιορτές.

Τα υλικά που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν για την παρασκευή του ήταν: αλεύρι από ντόπιο σιτάρι, χοντρό σιμιγδάλι, σόδα, χοιρινό λίπος γνωστό ως «μίλλα του σιοίρου», ζουμί από ξύλα κανέλας, ροδόσταγμα, κονιάκ, αμύγδαλα ανακατεμένα με κανέλα και ζάχαρη με λίγη βανίλια. Σήμερα το χοιρινό λίπος και η σόδα έχουν αντικατασταθεί από τον φυτικό βούτυρο και το «μπέικιν πάουτερ». Επίσης, για τη γέμισή του χρησιμοποιείται και χαλεπιανό ή ανάμεικτα αμύγδαλο και χαλεπιανό.

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση στις βιοτεχνίες της Αθηένου που ασχολούνται με την παρασκευή του, με πωλήσεις στην Κύπρο και στο εξωτερικό.

Παραδοσιακό οφτό κλέφτικο της Κύπρου

Το παραδοσιακό οφτό κλέφτικο της Κύπρου σήμερα προσφέρεται σε διάφορα μέρη του νησιού με διάφορες παραλλαγές, με αποτέλεσμα να ποικίλλει η γεύση και το άρωμά του. Οι κάτοικοι της Αθηένου κατά τον 20ό αιώνα κατείχαν έναν από τους μεγαλύτερους αριθμούς αιγοπροβάτων. Πολλοί από τους ιδιοκτήτες των κοπαδιών ήταν και κρεοπώλες, καθώς επίσης έψηναν και πρόσφεραν το οφτό κλέφτικο σε γάμους, όπου στήνονταν τραπέζια στους δρόμους και στις αυλές των σπιτιών και των σχολείων, αλλά και σε δικές τους ταβέρνες.

Το οφτό κλέφτικο ήταν επίσης το κυρίως γεύμα τις Κυριακές, όπου μαζεύονταν όλα τα μέλη της οικογένειας να γευματίσουν μαζί. Τους φούρνους πύρωναν (προθέρμαιναν) από το πρωί, πριν φύγουν για την εκκλησία. Λόγω της μεγάλης χωρητικότητας, οι γυναίκες σε κάθε γειτονιά έβαζαν το οφτό τους στον ίδιο φούρνο, βοηθώντας έτσι όσες δεν είχαν δικό τους.

Παραδοσιακά στην Αθηένου φτιάχνεται με προβατίσιο κρέας καλής ποιότητας. Αλατίζεται και μπαίνει σε πήλινα δοχεία μαζί με νερό ή σε λαμαρίνες για μεγαλύτερες ποσότητες. Εναλλακτικά προστίθεται πιπέρι, φύλλα δάφνης και λίγο ελαιόλαδο. Στους παραδοσιακούς φούρνους παραμένουν για οχτώ ώρες.

Τα φαγητά που το συνοδεύουν είναι συνήθως οι οφτές πατάτες, το πουργούρι, το γιαούρτι και η σαλάτα.

Σήμερα το παραδοσιακό οφτό κλέφτικο της Κύπρου προσφέρεται κυρίως σε οικογενειακές ταβέρνες, οι οποίες κατακλύζονται από πλήθος κόσμου και στα γλέντια των γάμων σε αίθουσες δεξιώσεων, ως επίσης σε οικογενειακά τραπέζια σε μεγάλες θρησκευτικές εορτές. Η καταγραφή του στον Εθνικό Κατάλογο Α.Π.Κ. έγινε το 2019.

Γαλακτοκομικός πολιτισμός της Κύπρου: παραδοσιακές πρακτικές, τεχνικές παρασκευής και εθιμική ζωή

Η εγγραφή του γαλακτοκομικού πολιτισμού της Κύπρου στον Εθνικό Κατάλογο Α.Π.Κ. το 2019 έγινε με πρωτοβουλία του Μουσείου Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής, σε συνεργασία με Δήμους, Κοινότητες και άλλους φορείς, όπως τον Δήμο Αθηένου και το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου.

Τα γαλακτοκομικά προϊόντα, με πιο χαρακτηριστικά το χαλλούμι, την αναρή, τον τραχανά και το γιαούρτι, αποτελούσαν και εξακολουθούν να αποτελούν βασικό αγαθό της καθημερινής διατροφής στην Κύπρο. Φημισμένο είναι επίσης το τυρί της φλαούνας, το οποίο παρασκευάζεται τηρώντας τα έθιμα του Πάσχα.

Στην Αθηένου, όπως και αλλού, αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η τυροκομεία, λόγω της μεγάλης ενασχόλησης με τη γεωργοκτηνοτροφία. Τόσο η διάθεση γάλακτος όσο και η καλλιέργεια σιτηρών, με τα οποία τρέφονται τα αιγοπρόβατα, πρόσφεραν τη δυνατότητα στα νοικοκυριά να παρασκευάζουν τα γαλακτοκομικά προϊόντα στα σπίτια τους και κατά τον 20ό αιώνα να αναπτυχθούν 20 τυροκομεία παρασκευής και διάθεσης γαλακτοκομικών προϊόντων. Επιπλέον η Αθηένου φημιζόταν για την κατασκευή των τυριών κεφαλοτύρι και κασκαβάλι.

Ο Δήμος Αθηένου από το 2012 συμπεριέλαβε στα προγράμματά του την παραγωγή του χαλλουμιού και της αναρής, στο αναπαλαιωμένο παραδοσιακό τυροκομείο της Πατρικής Οικίας του μοναχού Καλλίνικου Σταυροβουνιώτη. Εκατοντάδες σχολικές ομάδες, ομάδες Κυπρίων επισκεπτών και τουριστών παρακολουθούν, συμμετέχουν και απολαμβάνουν ένα πλούσιο κέρασμα. Παράλληλα οι μεγάλες γαλακτοβιομηχανίες της Αθηένου κάνουν σημαντικές πωλήσεις στην Κύπρο και στο εξωτερικό, ενώ ορισμένες γυναίκες παρασκευάζουν τα γαλακτοκομικά προϊόντα στα σπίτια τους, για τις οικογένειές τους και για την τήρηση των κυπριακών εθίμων των μεγάλων θρησκευτικών εορτών.

Βυζαντινή, μεταβυζαντινή και νεότερη αγιογραφία (φορητές εικόνες, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και μικρογραφίες-χαρακτικά)

Ο Σύνδεσμος Αγιογράφων Κύπρου και η Κυπριακή Επιτροπή Βυζαντινών Σπουδών, σε συνεργασία με φορείς που ασχολούνται με την Αγιογραφία, ανάμεσα σε αυτούς και το Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου, συνεργάστηκαν με σκοπό και τελικά την εγγραφή της στον Εθνικό Κατάλογο Α.Π.Κ το 2020.

Η βυζαντινή και μεταβυζαντινή αγιογραφία άνθισε στην Ανατολική Ρωμαϊκή (Βυζαντινή) Αυτοκρατορία και αφορούσε όλους τους λαούς που υπάγονταν σε αυτή. Σήμερα συναντάται παντού στον κόσμο, όπου υπάρχουν Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Αντλεί τα θέματά της από την Αγία Γραφή και την Ιερά Παράδοση της Εκκλησίας, παρουσιάζοντας τον βίο και τα θαύματα των Αγίων.

Οι Αγιογράφοι με το έργο τους, μεταλαμπαδεύουν αυτή τη μακραίωνη εκκλησιαστική, καλλιτεχνική παράδοση. Οι φορητές εικόνες ζωγραφίζονται σε σανίδια ξύλου επενδυμένα με καμβά και γύψο. Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν ως σήμερα είναι η εγκαυστική (χρήση κεριού), η αυγοτέμπερα (μίξη κρόκου αυγού και ξυδιού με χρώματα) και η λαδομπογιά. Η τοιχογραφία διακρίνεται στις τεχνικές της νωπογραφίας (σε νωπό ασβέστη), ξηρογραφίας (σε στεγνό τοίχο) και σε καμβά, ο οποίος επικολλάται στον τοίχο. Τα ψηφιδωτά κατασκευάζονται με ψηφίδες από πέτρες, μάρμαρο, φίλντισι ή χρωματιστή υαλόμαζα. Η μικρογραφία αφορά ζωγραφική μικρότερων έργων σε χειρόγραφα με τέμπερες. Αντικαταστάθηκε από τα χαρακτικά, με την εφεύρεση της τυπογραφίας (15ος αιώνας).

Ο μακαριστός μοναχός Καλλίνικος Σταυροβουνιώτης από την Αθηένου υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους αγιογράφους του 20ού αιώνα. Τα αδέλφια Γιώργος και Άλκης Κεπόλα αφιέρωσαν τη ζωή τους στη βυζαντινή παράδοση, με τον Γιώργο Κεπόλα να είναι ένας από τους σημαντικότερους ψηφοθέτες της εποχής μας.

Παραδοσιακά αρτοσκευάσματα

Σε μια συλλογική προσπάθεια καταγραφής των παραδοσιακών αρτοσκευασμάτων μεταξύ Δήμων, Κοινοτήτων, Μουσείων και εμπειρογνωμόνων δεν θα μπορούσε να απουσιάζει ο Δήμος Αθηένου. Κάποια αρτοσκευάσματα εντοπίζονται σε διάφορα μέρη του νησιού με μερικές παραλλαγές, είτε συνδεδεμένα με τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές της Χριστιανοσύνης ή για καθημερινή κατανάλωση.

Μια γενική καταγραφή είναι η ακόλουθη:

 - Αρτοσκευάσματα Χριστουγέννων: γεννόπιττες, σταυροκούλλουρα, σταυρός ζεμπιλούθκια, βορτακούθκια, κάουροι, καουρούθκια, αβκωτές με άσπρα αυγά, αθρωπούθκια, φιλικουτούνες, πούππες, κουκκουρκά.

 - Αρτοσκευάσματα Πρωτοχρονιάς: Πίττα του Άη Βασίλη, Αθρωπούδκια, βασιλούθκια.

 - Αρτοσκευάσματα του Πάσχα: σταυροκούλλουρο, αγκάθθινον στεφάνι του Χριστού, γάλενα, αβκωτές με κόκκινα αυγά, διάφορα σησαμωτά, φλαούνες, τσαντάκι με κόκκινο αυγό, τυροπούλλες, κουλλούρι του Μάη.

 - Για διάφορες εορταστικές περιστάσεις, αλλά και ως καθημερινό αρτοσκεύασμα: ποξαμάθκια, κουλλούρκα, δαχτυλιές, κουμουλιές.

 - Λειτουργικοί άρτοι: πεντάρτι, παννυχίδες, πρόσφορα.

 - Για τον γάμο: κουλλουρούθκια γάμου, γλυσταρκές, κουλλούρι γάμου, μανάσσα ή παστός, πίττα τ΄ αντρόυνου και αρτούιν του γάμου.

 - Γέννηση: γλυσταρκές, δάχτυλα με μαυρόκοκκο, γεννοκούκκουρα.

 - Καθημερινά ζυμώματα: ψωμιά (άσπρο, μαύρο, αρκατένο, κριθαρένιο) Κουμουλιές / Ξεραθκιαστά, Τιτσιρόπουλλα ή μιλλόπουλλα και χαλλουμωτές, ελιωτές, γλισταρκές, αθθρωπούθκια και ποξαμαθκιές / κουλλούρες.

Το 2022, μετά από γενική έρευνα και τον συντονισμό από το Μουσείο Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής, τα παραδοσιακά αρτοσκευάσματα εγγράφονται στον Εθνικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.